W roku 2004 Dyrektor Instytutu prof. dr hab. Czesława Rosik-Dulewska powołuje zespół, którego zadaniem jest stworzenie laboratorium, w którym będą wykonywane akredytowane badania dla potrzeb przedsiębiorców. W dniu 18.01.2007 roku Zarządzeniem Dyrektora Instytutu nr 2/2007 w sprawie dotyczącej powołania zespołu ds. akredytacji wdrażającego w Instytucie normę PN-EN ISO/IEC 17025:2005 oraz określenia zakresu jego obowiązków i kompetencji zostaje formalnie powołane Laboratorium badawcze IPIŚ PAN. Składało się ono z trzech pracowni: P1 Pracownia Emisji Zanieczyszczeń, P2 Pracownia Analiz Śladowych, P3 Pracownia Analiz Środowiskowych. Pierwszym kierownikiem Laboratorium był prof. dr hab. Rajmund Michalski. W roku 2007 Laboratorium złożyło wniosek do Polskiego Centrum Akredytacji w celu potwierdzenia kompetencji do przeprowadzenia badań. W dniu 10 października 2008 Laboratorium uzyskało certyfikat akredytacji Polskiego Centrum Akredytacji potwierdzajácej zakres akredytacji nr AB 950. Od 1 września 2008 kierownikiem Laboratorium był dr inż. Jerzy Szdzuj. W kolejnych latach Laboratorium sukcesywnie poszerzało zakres swoich badań. Zostało wyposażone w nowoczesną aparaturę badawczą taką jak m.in.: spektrometr ICP MS, Spektrometr EDXRF, chromatografy jonowe i gazowe.
W roku 2016 struktura laboratorium uległa zmianie i pracownie P2 i P3 zostały połączone w jedną pracownię P2 Pracownię Próbek Środowiskowych.
Problematyka rekultywacji terenów poprzemysłowych była realizowana od samego początku w ramach jednej z 9 pracowni utworzonych w 1961 r. w Zakładzie Badań Naukowych Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego PAN, który był protoplastą obecnego IPIŚ PAN. W wyniku reorganizacji Zakładu Badań Naukowych GOP w marcu 1965 r. została utworzona Pracownia Zagospodarowania Terenów i Nieużytków Poprzemysłowych. W wyniku kolejnej reorganizacji Zakładu Badań Naukowych GOP w 1970 r. została utworzona Pracownia Zagospodarowania Terenów Poprzemysłowych, której kierownictwo objął ówczesny dr inż. Zygmunt Strzyszcz. Wraz z przekształceniem w 1975 r. Zakładu Badań Naukowych GOP w Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Pracownia Zagospodarowania Terenów Poprzemysłowych zostaje przekształcona w Zakład Rekultywacji Terenów Poprzemysłowych którym do roku 2013 kierował Prof. dr hab. Zygmunt Strzyszcz. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Zakład brał udział w realizacji dużego tematu "Bio-geochemiczne i fizyczne przemiany zanieczyszczeń i odpadów przemysłowych oraz ich interakcja ze środowiskiem" oraz prowadził rekultywację wyrobisk popiaskowych w kopalniach piasku „Szczakowa” i „Kotlarnia” oraz Centralnych Zwałowisk Odpadów górnictwa węgla kamiennego „Smolnica”, „Przezchlebie” i „Brzezinka”. W roku 1988 z inicjatywy Prof. Strzyszcza w Zakładzie rozpoczynają się, pionierskie w skali światowej badania nad wpływem depozycji zanieczyszczeń pyłowych na własności magnetyczne gleby. W latach 1993 – 1996 prowadzone są intensywne badania podatności magnetycznej gleb leśnych na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych Katowice, w wyniku czego powstają pierwsze w skali regionalnej mapy zanieczyszczeń magnetycznych gleb. Jednocześnie prowadzone są prace rekultywacyjne na na składowisku popiołów elektrownianych Elektrownia „Siersza”, kopalni piasku „Szczakowa” i na składowiskach odpadów chemicznych Inowrocławskich Zakładów Chemicznych „Soda Mątwy” S.A. W latach 1998 i 1999 następuje Intensyfikacja współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań nad podatnością magnetyczną gleb, czego wynikiem jest powstanie konsorcjum MAGPROX i realizacja dużego projektu międzynarodowego w ramach 5 PR UE - „Screening and monitoring of anthropogenic pollution over Central Europe by using Magnetic Proxies (1999-2003)”. W ramach tego projektu zakupiony zostaje profesjonalny sprzęt do terenowych i laboratoryjnych pomiarów magnetycznych, powstaje mapa podatności magnetycznej gleb Europy Środkowej oraz wytworzona zostaje nowa aparatura do badań podatności magnetycznej „in situ” w układzie pionowym (magnetometr SM400 - patent nr 101 21 137). W kolejnych latach powstaje mapa podatności magnetycznej gleb Polski (2002) oraz, na zlecenie Saksońskiego Urzędu Krajowego do Spraw Środowiska i Geologii, mapa podatności gleb Saksonii (2003). Kolejne duże projekty międzynarodowe realizowane są w ramach 6 PR UE latach 2004 – 2005 SOWA (Integreted Soil and Wter Protection – Risk from Diffuse Pollution) i w latach 2005-2007 SAFEMANMIN (Safe Management of Mining Waste and Waste Facilities). W roku 2013 kierownictwo zakładem przejmuje Prof. dr hab. Tadeusz Magiera, w roku 2014 Zakład przekształca się w Zakład Magnetyzmu Środowiska i Rekultywacji. W latach 2013-2014 w Zakładzie realizowany był kolejny międzynarodowy projekt IMPACT (Development of integrated geophysical/geochemical methods of soil and groundwater pollution assessment and control in problematic areas) finansowany w ramach norweskiego mechanizmu finansowego. Efektem końcowym tego projektu było opracowanie wytycznych pomiarowych do wykorzystania metod magnetycznych w badaniach zanieczyszczeń glebowych, które zostały opublikowane w 2019 r. przez komitet Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej (ISO) jako międzynarodowa norma ISO 21226:2019 - ”Guideline for the screening of soil polluted with toxic elements using soil magnetometry".
Problematyka zanieczyszczeń atmosfery była jednym z ważniejszych kierunków badań powołanego do życia w 1961 roku Zakładu Badań Naukowych GOP PAN. W tym okresie pracownicy zakładu opublikowali fundamentalne prace z zakresu ochrony powietrza:
Zanieczyszczenie atmosfery" autorstwa J. Judy i K. Budzińskiego, w 1961r.,
Od 15.05 1965 r problematyka badawcza dotycząca zanieczyszczeń powietrza prowadzona była w pracowniach:
W roku 1970 w Zakładzie Ochrony Środowiska Regionów Przemysłowych powstały pracownie:
Specjalizację IPIŚ PAN w obszarze ochrony powietrza ugruntowała realizacja PW 10.2, którego koordynatorem z dniem 26.01.1976r. został prof. dr hab. inż. Stefan Jarzębski.
W ramach grupy tematycznej 01: ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem rozpoczęto realizację 20 tematów, z czego 1 dotyczący przyczyn i mechaniki przebiegu elektroerozji w elektrofiltrach energetycznych włączono do Programu Rządowego PR 7.
W tym okresie tematyka badawcza obejmowała następujące zagadnienia:
W ramach PW 10.2 pracownicy zakładu ochrony powietrza realizowali następujące tematy badawcze:
- mgr. Kazimierz Czak: Opracowanie systemu prawno-ekonomicznego, kompleksowej ustawy o ochronie powietrza atmosferycznego w aglomeracjach miejsko-przemysłowych na podstawie doświadczeń woj. Katowickiego
- prof. dr hab. inż. Stefan Jarzębski: Opracowanie metod krótko- i długoterminowego prognozowania i oceny jakości powietrza dla celów ostrzegawczych i planistycznych
- dr Mieczysław Sądelski: Określenie globalnych rozwiązań organizacyjnych w regionach uprzemysłowionych w oparciu p metody optymalizacyjne przy zastosowaniu modeli klimatologicznych i doświadczalną ocenę jakości powietrza.
- dr inż. Lechosław Jarzębski: Zbadanie przemian fizyko-chemicznych wysoko-dyspersyjnych zanieczyszczeń pyłowych w powietrzu atmosferycznym woj. katowickiego
- dr inż. Ewa Białas: Opracowanie wytycznych technologicznych ograniczenia emisji zanieczyszczeń z określonych procesów metalurgii żelaza i stali.
- dr inż. Jan Kapała: Badania nad zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń w procesach odlewnictwa żeliwa,
- mgr inż. Krzysztof Wilkosz: Wdrożenie metody odsiarczania gazów odlotowych w elektrowni Siersza, Hucie cynku miasteczko Śląskie, KGHM Bolesław.
Problematyka zanieczyszczeń atmosfery była jednym z ważniejszych kierunków badań powołanego do życia w 1961 roku Zakładu Badań Naukowych GOP PAN. W tym okresie pracownicy zakładu opublikowali fundamentalne prace z zakresu ochrony powietrza:
Zanieczyszczenie atmosfery" autorstwa J. Judy i K. Budzińskiego, w 1961r.,
Od 15.05 1965 r problematyka badawcza dotycząca zanieczyszczeń powietrza prowadzona była w pracowniach:
W roku 1970 w Zakładzie Ochrony Środowiska Regionów Przemysłowych powstały pracownie:
Specjalizację IPIŚ PAN w obszarze ochrony powietrza ugruntowała realizacja PW 10.2, którego koordynatorem z dniem 26.01.1976r. został prof. dr hab. inż. Stefan Jarzębski.
W ramach grupy tematycznej 01: ochrona powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem rozpoczęto realizację 20 tematów, z czego 1 dotyczący przyczyn i mechaniki przebiegu elektroerozji w elektrofiltrach energetycznych włączono do Programu Rządowego PR 7.
W tym okresie tematyka badawcza obejmowała następujące zagadnienia:
W ramach PW 10.2 pracownicy zakładu ochrony powietrza realizowali następujące tematy badawcze:
- mgr. Kazimierz Czak: Opracowanie systemu prawno-ekonomicznego, kompleksowej ustawy o ochronie powietrza atmosferycznego w aglomeracjach miejsko-przemysłowych na podstawie doświadczeń woj. Katowickiego
- prof. dr hab. inż. Stefan Jarzębski: Opracowanie metod krótko- i długoterminowego prognozowania i oceny jakości powietrza dla celów ostrzegawczych i planistycznych
- dr Mieczysław Sądelski: Określenie globalnych rozwiązań organizacyjnych w regionach uprzemysłowionych w oparciu p metody optymalizacyjne przy zastosowaniu modeli klimatologicznych i doświadczalną ocenę jakości powietrza.
- dr inż. Lechosław Jarzębski: Zbadanie przemian fizyko-chemicznych wysoko-dyspersyjnych zanieczyszczeń pyłowych w powietrzu atmosferycznym woj. katowickiego
- dr inż. Ewa Białas: Opracowanie wytycznych technologicznych ograniczenia emisji zanieczyszczeń z określonych procesów metalurgii żelaza i stali.
- dr inż. Jan Kapała: Badania nad zmniejszeniem emisji zanieczyszczeń w procesach odlewnictwa żeliwa,
- mgr inż. Krzysztof Wilkosz: Wdrożenie metody odsiarczania gazów odlotowych w elektrowni Siersza, Hucie cynku miasteczko Śląskie, KGHM Bolesław.
Zakład pod obecną nazwą istnieje od 2007 roku. Jego protoplastą była Pracownia Badań Wpływu Uprzemysłowienia na Środowisko (1961-1978). W roku 1978, w wyniku reorganizacji Instytutu Pracownia przekształcona została w Zakład Badań Wpływu Zanieczyszczeń na Rośliny funkcjonujący do 1990 roku. Nazwa Zakładu jeszcze kilkukrotnie ulegała zmianie: w roku 1991 - na Zakład Skażeń Środowiska, zaś w roku 2002 - na Zakład Ochrony Powierzchni Ziemi.
Obecnie Zakład liczy 8 osób. W ostatnich latach 2 osoby uzyskały tytuł profesora, 2 - stopień doktora habilitowanego i 2 – stopień doktora.
W 60-letniej historii Instytutu Zakładem kierowali: prof. dr hab. S. Godzik, dr St. Karweta i prof. dr hab. inż. Cz. Rosik–Dulewska.
Istniejący w obecnym stanie Zakład Gospodarki Wodnej i Ochrony Wód powstał w wyniku ewolucji Pracowni III – Wodnej, która wchodziła w skład, była jednostką naukową, dawnego, utworzonego w 1961 roku, Zakładu Badań Naukowych Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP), Polskiej Akademii Nauk (PAN), a następnie Zakładu Ochrony Środowiska Regionów Przemysłowych PAN, w Zabrzu. Pierwszym kierownikiem tej komórki organizacyjnej był prof. dr Jan Paluch.
W tamtych latach w ramach działalności Pracowni III, prowadzono pionierskie badania nad możliwością wykorzystania osadu czynnego do oczyszczania ścieków komunalnych, prowadzono badania jakości płynących wód powierzchniowych oraz zbiorników antropogenicznych Górnego Śląska, co było elementem przedsięwzięcia polegającego na utworzeniu tzw. Leśnego Pasa Ochronnego GOP. Prowadzono badania nad przemianami lotnych kwasów tłuszczowych w procesie oczyszczania ścieków, oraz nad rozkładem DDT pod wpływem ultrafioletu. Prowadzono badania nad usuwaniem fenoli ze ścieków w procesie wysokotemperaturowym.
W latach 1975 – 1985 kierownikiem utworzonego z Pracowni III Zakładu Ochrony Wód, był dr inż. Zbigniew Lewandowski. W tym czasie koncentrowano się nad zagadnieniem możliwości usuwania azotu ze ścieków metodą nitryfikacji i denitryfikacji. Prowadzono również badania nad inhibitowaniem procesów mikrobiologicznych przez metale ciężkie, zasolenie, stężenie substratu.
Od roku 1985 do dnia dzisiejszego, kierownikiem Zakładu Gospodarki Wodnej i Ochrony Wód (obecna nazwa zakładu) w Instytucie Podstaw Inżynierii Środowiska, Polskiej Akademii Nauk (IPIŚ PAN) jest dr hab. inż. Maciej Kostecki, prof. IPIŚ PAN. W tym okresie koncentrowano się nad problemem eutrofizacji antropogenicznych ekosystemów limnicznych w aspekcie rekultywacji. Prowadzono badania nad usuwaniem azotu ze ścieków metodą strąceniową oraz nad inhibicją pracy osadu czynnego jonami chromu. Jako efekt wieloletnich badań, zaprojektowano i wdrożono rekultywację jeziora Pławniowickiego metodą usuwania wód hypolimnionu (Rura Olszewskiego).
W latach 2010-2012 realizowano projekt „Zintegrowany system wspomagający zarządzaniem i ochroną zbiornika zaporowego”, dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG 01.01.02-24-078/09). Projekt realizowano w konsorcjum z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach, Politechniką Krakowską i Instytutem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach.
Od roku 2016 prowadzone są badania dotyczące analizy ryzyka ekologicznego w oparciu o znajomość zawartości oraz form chemicznych metali i metaloidów w osadach dennych, jak również w osadach ściekowych. Prowadzone są również badania nad optymalizacją procesu sekwencyjnej ekstrakcji tych pierwiastków z różnych próbek środowiskowych. Podjęto także wstępne badania nad występowaniem mikroplastików w środowisku wodnym, w aspekcie jego skażenia tymi substancjami i produktami ich rozkładu. Badania te mają na celu opracowanie metod analitycznych służących oznaczaniu wybranych substancji wskaźnikowych do wykrywania tworzyw sztucznych w środowisku wodnym.
W latach 2007-2022 zespół Zakładu Gospodarki Wodnej i Ochrony Wód pozyskał 4 projekty badawcze finansowane przez Narodowe Centrum Nauki oraz Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ponadto zespół był również współwykonawcą 1 projektu współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
Utworzony w 1987 roku jako pierwszy i jedyny dotąd w Polsce zakład naukowy, który jest krajowym liderem w badaniach, monitoringu, określeniu oraz opracowaniu metod zapobiegania i redukcji długoterminowego wpływu na środowisko lądowe i wodne zanieczyszczeń tzw. rozproszonych (nie punktowych), pochodzących z emisji przemysłowych do atmosfery, ich przenoszenia na dalekie odległości, w tym transgranicznego i depozycji na dużych obszarach; składowania różnego rodzaju odpadów; rolnictwa; środków transportu itp., włącznie z zanieczyszczeniami historycznymi. Prace badawcze Zakładu obejmują m.in.: (a) precyzyjne określenie całkowitej skumulowanej depozycji zanieczyszczeń obszarowych przy użyciu naturalnych archiwów przyrodniczych; (b) wyjaśnienie procesów migracji zanieczyszczeń w glebie, ich poboru przez rośliny, translokacji w tkankach i akumulacji w częściach jadalnych roślin; wpływ zmian klimatu na te procesy; dobór roślin-hiperakumulatorów zanieczyszczeń do ich bezpiecznego nieinwazyjnego usuwania z gleby poprzez fitoremediację; (c) badania roślin uprawnych - excluderów nie przyswajających zanieczyszczeń dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego; (d) biogeochemiczne przemiany odpadów w czasie i migracja zanieczyszczeń w wodach porowych odpadów, glebie i gruntach strefy aeracji i saturacji, dla określenia i zapobiegania ich długoterminowego oddziaływania na środowisko glebowo-gruntowo-wodne itp. Zakład jest też zaangażowany w opracowywanie norm na poziomie międzynarodowym (CEN i ISO), oraz współpracuje naukowo z wieloma krajami, aktualnie z Norwegią, Chinami i Litwą.
Ogólna ilość prac naukowo-badawczych i badawczo-wdrożeniowych wykonanych pod kierunkiem pracowników Zakładu, wynosi 121. Zadania badawcze Zakład realizuje w ramach kierowanych i koordynowanych przez pracowników Zakładu interdyscyplinarnych projektów badawczych, zarówno krajowych (wykonywanych w konsorcjach z IGHI-AGH i innymi placówkami badawczymi), jak też międzynarodowych (z partnerami z instytutów badawczych Niemiec, Izraela, Grecji Indii, Norwegii, Chin), w ramach grantów krajowych i zagranicznych (Izrael i Niemcy, Norwegia), umów o współpracę między Akademiami Nauk (Izrael, Norwegia, Indie) i międzynarodowych (Niemcy i Grecja), a również prac wykonywanych na bezpośrednie zamówienie przemysłu i administracji.
41-819 Zabrze, ul. M. Skłodowskiej-Curie 34
tel.: +48 32 271 64 81
tel.: +48 32 271 70 40
e-mail: ipis@ipispan.edu.pl
NIP: 648-000-67-20
